توحید افعالی یکی از شاخه‌های توحید نظری است که توحید در خالقیت، ربوبیت، رازقیت، حاکمیت و مالکیت، شعب آن شمرده می‌شوند. از آن‌جایی که هر کدام از این شعب، به‌خصوص توحید در خالقیت با اختیار انسان مرتبط است، در تبیین رابطه توحید افعالی با اختیار انسان، اشاعره با استناد به آیات دال بر عمومیت افعال خداوند، انسان را موجودی مختار نمی‌دانند. معتزله توحید افعالی را می‌پذیرند، اما افعال اختیاری انسان را از فعل خدا نمی‌دانند و فقط به خود انسان نسبت می‌دهند. شیعیان امامیه به تبعیت از اهل بیت (عل) هر دو دیدگاه را نادرست می‌دانند و به‌دیدگاه سومی بنام امر بین‌الامرین قائلند که از تبعات منفی دو دیگاه دیگر مبرا است.
این نوشته در صدد تبیین رابطه توحید افعالی با اختیار انسان با تاکید بر نظریه امر بین‌الامرین و با تکیه بر منابع کتابخانه‌ای و شیوه تفسیری قرآن به قرآن و استفاده از تفسیر روایی به روش توصیفی- تحلیلی در راستای ارایه تبیینی معقول از ارتباط توحید افعالی با افعال اختیاری انسان است، بدون این‌که جبر و یا تفویض پیش بیاید.
یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد که با تکیه بر قاعده فاعل تسبیبى و فاعل مباشرى یا فاعل قریب و فاعل بعید (علت‌های طولی)، قاعده ترتب ایجاد بر وجود، قاعده عینیت هستى امكانى با ربط به مبدأ اعلى، قاعده مظهریت هستی امکانی از خالق، به‌صورت منطقی رابطه توحید افعالی به نحو عام با افعال انسان بدون افتادن در دام جبر یا تفویض قابل تبیین است.
متن کامل مقاله [ pdf 223 KB ]
